نتایج جستجو
صفحه ۱ | ۱ نتیجه (۷ ثانیه)
| بررسی کتاب راهنمای موضوعی حافظ شناسی/نوشته بهاءالدین خرمشاهی |
این نوشته متن مقاله ی استاد خرمشاهی است که به همراه یادداشت آقای همایون یزدانپور در آستانه ی یادروز حافظ در ۱۴ مهر در نگاه پنجشنبه چاپ شده است:
دکتر کاووس حسنلی از استادان شناخته شدهی ادبیات ایران است. از ایشان تاکنون بیش از دویست مقالهی علمی و نزدیک به سی عنوان کتاب در حوزهی ادبیات معاصر و گذشته منتشر شده است. کتاب دوجلدی «راهنمای موضوعی حافظشناسی» که در سال ۱۳۸۸ با همت انتشارات نوید منتشر شد یکی از آن کتابهاست این کتاب بلافاصله پس از انتشار، تحسین حافظشناسان کشور از جمله استاد نامدار و حافظشناس برجسته، جناب آقای بهاءالدین خرمشاهی را برانگیخت و به عنوان کتاب سال حافظ انتخاب گردید. این کتاب حاصل تلاشی ده ساله است که با فراهم آوری ۱۳۷هزار فیش تدوین گردیده است. تا کنون در بارهی این کتاب مقالههای متعددی نوشته شده است. مقالهی پیش رو یکی از آنهاست که به قلم آقای خرمشاهی نوشته شده است. و میتواند بخشی از ارزشهای کتاب دکتر حسنلی را نشان بدهد
همایون یزدان پور
راهنمای موضوعات حافظشناسی
معرفی و بررسی کتاب «راهنمای موضوعی حافظشناسی»، تالیف دکتر کاووس حسنلی
بهاءالدین خرمشاهی
کارنامهی حافظشناسی / پژوهشی را در دو دهه‌ی پیش در مقدمهی حافظ‌نامه «پربرگ اما کم بار» ارزیابی کرده بودم. اما در این دو دهه، بیش از پانصد کتاب در این زمینه منتشر شده که یک دهم از آنها قابل توجه، و یک بیستم آنها ارزشمند است. این اعداد و ارقام در واقع تخمینی است، اما برآوردی است که ریشه در آثار و کتابهای منتشره دارد. طبق برآورد و پژوهش آقای کورش کمالی سروستانی _ که پیشنهاد سال‌روز سالانه‌ی سعدی در اول اردیبهشت جمالی، از او و هم‌اندیشان فرهنگ‌پرور او در یک دهه و نیم پیش است _ فقط در سال ۱۳۸۴، حدود ۲۵۰ کتاب حافظ پژوهانه منتشر شده است.
میتوان حدس زد که بیش از صد عنوان از این عناوین تجدید چاپ‌های تحقیقی از دیوان حافظ است. در حدود صد عنوان دیگر فال‌نامه‌ها و شبه فال‌نامه‌ها است. الباقی در حدود پنجاه عنوان است که باز رقمی شگفتآور است یعنی هفتهای یک کتاب. البته در سال‌های قبل و بعد از ۱۳۸۴، با این فراوانی و فوران انتشارات مواجه نیستیم، حتی اگر هر فصل، یک کتاب ارزشمند در این حوزه منتشر شود، جای شکر و شادی دارد.
آیا حافظشناسی با حافظپژوهی فرقی دارد؟ در نگارش این مقاله، این دو اصطلاح مترادف شمرده شده است و درست هم همین است. بنده در اوایل بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، پسوند "پژوهی" را در برابر "logy" انگلیسی که برابر با "logie" فرانسه است، پیشنهاد کردم و در آثار خود اصطلاح "قرآنپژوهی" و "حافظپژوهی" به کار بردم. عیبی که "شناسی" داشت در این بود که بیطرفانه نبود و کسی که به این گونه پژوهش‌ها میپرداخت، نمی‌توانست بگوید که من "قرآن پژوه"، "سعدی پژوه"، "شاهنامهپژوه"، "مثنویپژوه"، "کانتپژوه"، "حدیثپژوه" یا "بیدلپژوه" هستم، چنانکه همهی این‌ها همراه با شصت _ هفتاد مورد دیگردر جامعه‌ی علمی رواج دارد.
دیگر این که میتوان گفت: "شناسی" غایت و نهایت "پژوهی" است. با وجود این تفاوت و تفاوت‌های باریک دیگر، هنوز هم کسانی هستند که "شناسی" را _ چنانکه در زبانشناسی، هواشناسی، زمینشناسی، روانشناسی، جامعهشناسی و جرمشناسی هست_ بدون دغدغه به کار می برند.
حال در این مقاله به نحو قراردادی فرق جدیدی بین "شناسی" و "پژوهی" می‌گذاریم تا اگر مقبول طبع صاحب‌نظران واقع شد، این را با لحاظ کردن این فرق به کار ببرند. چون حوضه‌ی بحث ما تحقیقات مربوط به حافظ است، لذا فرق قراردادی مورد نظر را در همین زمینه عرضه می‌داریم. پیشنهاد جدید این است که برای تحقیقات توصیفی، تاریخی و مرجع گونه "حافظ پژوهی"، و برای تاملات تحلیلی و اندیشگی، از جمله فلسفی و روانشناسانه یا روانشناختی "حافظشناسی" را به کار ببریم.
در عالم واقع کتابهایی چون الهامات خواجه حافظ، محمدعلی بامداد، نقشی از حافظ علی دشتی، و نقطه‌ی عطف پژوهش‌های عقلی حافظشناسانه، یعنی مکتب حافظ اثر زندهیاد دکتر منوچهر مرتضوی در مقوله‌ی "حافظ شناسی" است_ البته بدون ارزش‌گذاری _ و آثاری چون کلک خیال انگیز (واژه نامه‌ی ۴ جلدی شعر حافظ) اثر دکتر پرویز اهور، فرهنگ واژهنامه‌ی حافظ زندهیاد دکتر مهیندخت صدیقیان و این راه بی نهایت مهندس بهرام اشتری، که واژه‌نامه و واژه‌نمای حافظ است، و تاریخ عصر حافظ دکتر قاسم غنی و نظایر آنها را "حافظ پژوهی" به شمار آوریم، البته بعضی آثار مانند شرح‌های حافظ هم آمیزه‌ای از هر دو شیوه است.
پس از نگارش کتاب گران‌قدر مکتب حافظ، دوران انشانویسی‌ها _ ولو آکادمیک، یا بدتر از آن آکادمیکنما _ سر آمده است و هر دهه در این چهار دهه یک گام بلند هم در "حافظپژوهی" و هم در "حافظشناسی"، طبق قرار و قراردادی که معروض افتاد، به پیش رفتهایم.
در واقع، همهی آثار مرجع، جزو "حافظپژوهی" است. از جمله کلک خیالانگیز، واژهنامه‌ی حافظ سیدحسین خدیوجم، فرهنگ واژه‌نمای حافظ، این راه بینهایت، حافظپژوهی و حافظ پژوهان کتابشناسیرجال‌شناسی حوزهی حافظ دکتر ابوالقاسم رادفر، کتاب‌شناسی حافظ دکتر مهرداد نیکنام و راهنمای موضوعی حافظ شناسی، تدوین دکترکاووس حسنلی، در دو جلد که در این مقاله به معرفی آن پرداخته میشود. این کتاب در واقع فهرست ریز موضوعی ۲۳۰ کتاب منتشر شده در پیوند با حافظ تا پایان سال ۱۳۸۰ است. و مطالب آن پس از مقدمهای کوتاه در پنج فصل به شرح زیر سامان یافته است:
۱. زندگی حافظ (صفحهی ۱۵ تا ۲۱۹)
۲. اندیشه ی حافظ (صفحهی۲۲۱ تا ۲۹۰)
۳. سخن حافظ (صفحهی ۲۹۱ تا ۶۰۵ )
۴. موارد دیگر (صفحهی ۶۰۷ تا ۷۷۸)
۵. سرودههای بررسی شده یا مورد استناد (صفحهی ۷۸۱ تا ۱۸۰۰)
در پایان هر دو جلد کتاب نیز نمایهی کتابها (نشانی کامل آنها) آمده است. در همینجا این عبارت پایانی از مقدمهی کتاب (صفحهی ۱۳) شایستهی یادآوری است: «همانگونه که در متن این کتاب دیده میشود، برای پرهیز از افزایش حجم کتاب و پیشگیری از تکرار مکررات، تنها به یادکرد نشانی موضوعات بسنده شده است. همچنین در ذکر نشانی کتابهایی که فهرست موضوعی آنها تهیه شده، تنها نام کتاب و شمارهی صفحه نوشته شده و مشخصات کامل منابع، به ترتیب حروف الفبا در پایان هر دو جلد آورده شده است».
اگر نگارندهی کتاب از این شیوهی شایسته بهره نمیبرد حجم این کتاب دستکم به پنج برابر حجم موجود افزایش مییافت .
نگاهی گذرا به فصلهای پنجگانهی این کتاب، شاید بتواند بخشی از تلاشهای طاقتسوز مولف را برای تهیه و عرضهی اثری ارزشمند و عظیم را نشان دهد:
نخستین فصل کتاب «زندگی حافظ» نام دارد که از مدخلها و زیرمدخلهای گوناگون تشکیل شده است. برخی از مدخلهای اصلی این فصل عبارتند از:
آثار (به جز اشعار)، آرامگاه، آغاز شاعري، اتهام :الحاد و تكفير، اجداد و نوادگان، احاطه‌ي علمي و معلومات، ارتباط با ديگران، ازدواج، استاد و پير، برادر، بيماري، پدر، پیر، پيري، تحصيل، تحولات دوران زندگي، تولد، جواني، چله‌نشيني، حافظ و ديگران، حافظ و قرآن(اشارات قرآني، تأثيرپذيري، تدريس قرآن، تفسير، تلاوت و قرائت قرآن، چارده روايت، حفظ قرآن)، حكايت‌هايي درباره‌ي ارتباط ديگران با حافظ، خلق و خو، خواب‌هايي كه حافظ ديده است، خواهر، درباره‌ي حافظ( شعر درباره‌ي حافظ، عبارت كوتاه غير از حافظپژوهان درباره‌ي حافظ)، دست‌خط حافظ، دلبستگي به شيراز، دوست، دوست‌گزيني و دوستي، دين و مذهب، راهنما، رفتار اجتماعي، زادگاه، سال‌شمار عصر حافظ، سفر، شاگردان و پيروان، شغل، شهادت، شيراز عصر حافظ، طول عمر، عرفان و سلوك، فرزند، فقر و تنگدستي، كودكي، لقب حافظ، مادر، ماده تاريخ وفات، مدفن، مراد، مربی، مرشد، معشوق، مقام حافظ، جايگاه حافظ در ايران، جايگاه حافظ در زمان خودش، شهرت جهاني حافظ، ميان‌سالي، مقايسه ی حافظ با دیگران، ممدوحان، ناشناختگي زندگي و شخصيت حافظ، نام، نوجواني، وضعيت ظاهري( قد، قيافه، لباس، موارد كلي)، وفات، همسر، هنر حافظ( آوازخواني، خطاطي، موسيقي).
امکان معرفی فهرستوارهی همهی این مدخلها وجود ندارد. از همینرو فقط چند مدخل از این فصل معرفی میشود. یکی از مدخلهای این فصل، مدخل «حافظ و دیگران»، از صفحهی ۵۵ تا ۱۴۴ (۸۹ صفحه) است.
تنها زیر مدخل «حافظ و دیگران» ۸۹۰ مدخل فرعیتر آمده است و زیر هر یک نیز نشانی صدها منبع که به آن مدخل اشاره کردهاند آمده است . برای نمونه در همین قسمت زیر مدخل « نظامی گنجوی» نشانی ۶۵ کتاب با شمارهی صفحه آمده است. زیر مدخل «گلندام ، محمد» نشانی ۷۱ کتاب آمده است. زیر مدخل «خاقانی شروانی» نشانی ۶۲ کتاب آمده است. و زیر مدخل «انوری» نشانی صفحات ۵۹ کتاب آمده است .البته کتابهای هر جلد از کتابهای چندجلدی یک کتاب به شماره آمده است .
یکی دیگر از مدخلهای این فصل «حافظ و قرآن» است که خود به مدخلهای فرعیتر تقسیم شده است، از جمله : اشارات قرآنی ، تاثیرپذیری ، تدریس قرآن ، تفسیر ، تلاوت و قرائت قرآن ، چهارده روایت و حفظ قرآن ( از صفحهی ۱۴۴ تا ۱۵۲). برای نمونه زیر مدخل «اشارات قرآنی» نشانی صفحات ۱۲۱ کتاب فهرست شده است که شمارهی صفحات برخی از این کتاب های معرفی شده از ۱۰۰ هم گذشته است. مثلا در صفحهی ۱۴۶ برای «گنج مراد» از ۱۰۷ صفحه نشانی داده شده است.
اگر کسی بخواهد ببیند دربارهی «آغاز شاعری حافظ» در چه کتابهایی و در چه صفحاتی از آن کتابها بحث شده است، کافی است صفحهی ۱۷ کتاب «راهنمای موضوعی حافظ شناسی» را نگاه کند و زیر مدخل «آغاز شاعری» (در بخش زندگی حافظ) نشانی ۲۸ کتاب را در این موضوع ببیند .
در فصل زندگی حافظ موضوعات جزئی تر نیز از چشم دکتر حسن لی پنهان نمانده اس . از این موارد میتوان به مدخلهای زیر اشاره کرد:
برادر حافظ(صفحهی ۵۰)، بیماری حافظ(صفحهی ۵۰)، دست خط حافظ (صفحهی ۱۶۲)، شغل حافظ(صفحهی ۱۷۰)، وضعیت ظاهری حافظ: قد، قیافه، لباس و...(صفحهی ۲۱۵) و....
در همین بخش مدخلی با عنوان «مقایسهی حافظ با دیگران» آمده که از صفحهی ۱۹۲ تا ۲۰۲ کتاب را در بر گرفته است. زیر این مدخل نیز ۱۲۶ مدخل فرعیتر آمده است که افراد بسیاری را شامل میشود. از شاعران و نویسندگان و شخصیتهای پیش از حافظ تا زمان معاصر خود ما، از جمله: آندره ژید، بودلر، دانته، شکسپیر،گوته، نیچه و... معنی این سخن این است که اگر کسی بخواهد ببیند در کارنامهی حافظ پژوهی آیا کسی مقایسهای میان حافظ و نیچه انجام داده است یا خیر ، کافی است به صفحهی ۲۰۱ این کتاب مراجعه کند و زیر مدخل نیچه (در بخش مقایسهی حافظ با دیگران) نشانی صفحههای پنج کتاب را بیابد که در آن جا حافظ با نیچه مقایسه شده است . همچنین است مدخل دانته در (صفحهی ۱۹۵) که ذیل آن، نشانی هفت کتاب آمده است که حافظ را با دانته مقایسه کردهاند.
در فصل اندیشهی حافظ (صفحهی ۲۲۳ تا ۲۹۰) نیز مدخلهای فراوانی ایجاد شده است که هر یک از آنها بیگمان بسیار کارگشاست. این مدخلها عبارتند از:
آب حیات، آخرت، آداب، آدم، آرمان شهر، آرزو، آز، آزادانديشي و وسعت مشرب، آزادي و آزادگي، آزار، آسایش، آشناییزدایی، آفرينش هستي و جهان، آمرزیدگی، آواز، آيين زرتشتي، آيين مهر و مهرپرستي، آيين، رسوم و سنن، اپیکوریسم، اتحاد عاشق و معشوق، اتهام، احسان، اختيار، اخلاص، اخلاق، ادب، ادونیسم، ازل، استغنا، استمداد، اسرار و رموز، اسطوره و حماسه، اعتدال و ميانه‌روي، اغتنام فرصت، اگزيستانسياليسم، الهاد، امانت، امرد، اميد و يأس، انتظار، اندرز، اندوه، انديشهی ايراني، انديشهی مانوي، انسان و انسان‌دوستي، اهریمن، اهل بیت، اهليت و قابليت ذاتي، ايران، ايمان و يقين، باده، بخت و طالع، بخشش، بخل، بدبيني، بدنامي، بسط، بصیرت، بلندنظري، بندگي و عبوديت، بهار و نوروز، بهداشت، بهشت، بیدادگری، بیعلاقگی به شیراز، بیناب، پارسايي، پاکی چشم، پاكي درون و بيرون، پدر، پند، پوچگرایی،پيامبر و اهل‌بيت، پير مغان، پير، پيري، پیمان، تاريخ، تجلي، تربیت، تزکیه، تزویر، تسبيح، تسليم و رضا، تصوف و صوفي، تضاد و تنوع(اخلاق و منافي اخلاق، اصلاح و انقلاب، انسان و اجتماع، پارسايي و رندي، توحيد و گناه، جبر و اختيار، جمال و كمال، خطا و بي‌خطايي در كار جهان، خنده و گريه، خوش‌بيني و بدبيني، دوزخ و بهشت، زهد و عرفان، شك و يقين، صوفي‌گري و صوفي‌ستيزي، عشق زميني و عشق رباني، عقل و عشق، عيش و معرفت، غم و شادي، فراق و وصل، فروتني و عجب، فقر و غنا، قضا و قدر، مدح و نكوهش دنيا، مستوري و مستي، مسجد و ميخانه، معنويت و ماديت، موارد كلي، هوشياري و مستي)، تعصب و خشك‌انديشي، تعلقات، تعليم و تربيت، تقدیر، تقليد، تقوا، تکبر، تکفیر، تلاش و كوشش، تملق، تندرستي و سلامت، تنگدستی، تنوع، توبه، توحيد، توكل، ثبات قدم، ثروت، جادو، جام جم، جام جهان‌بين، جامعه‌شناسي، جاودانگي، جبرگرایی، جبر و اختيار، جذبه، جمال پرستی، جنون، جواني، جهان، جهان‌بيني، جهل، جهنم، چاپلوسي و تملق، چله‌نشيني، حج، حدیث، حرام، حرص و آز، حسد، حسن خلق، حضور و غيبت، حق و ناحق، حق‌الله، حق‌الناس، حقيقت، حقیقت طلبی، حكمت، حماسه، حيرت، خاموشي، خانقاه، خدا، خرابات، خرافات، خرق عادت، خرقه، خشکاندیشی، خواب، خودپرستي، خودخواهي، خودساختگي، خودشناسي و خودآگاهي، خوش‌بيني، خوشگذرانی، خیال، دادگری، دارایی، داستانها و شخصيت‌هاي ديني و تاريخي، دانش، درد، درك سياسي، دروغ و غيبت، درون‌گرايي، درويشي، دریوزگی، دعا، دل، دنيا، دوست، دوست‌گزيني و دوستي، ديالكتيك، دير مغان، دين و مذهب، دیوانگی، ذكر، راز و رازداري، راز و نياز، راستی، راهنما، رحمت الهی، رزق و روزي، رستاخیز، رستگاری، رسوم، رضا، رضایت، رقص و آواز، رقيب، رمضان، رموز، رنج، رند و رندي، روان‌شناسي، روح، روزه، رهبانیت، ریاضت، ريا و تزوير، ریشخند، زاهد، زراندوزي، زمانه، زن، زندگي، زهد، زیان، زيبايي، ژرف‌انديشي، سابقه ازل، سازگاری، ساقي، ستم، سحرخیزی، سحر، سخاوت، سخت‌گيري، سخن‌چيني، سرنوشت، سعادت و رستگاري، سفر، سفر روحانی، سلامت، سلوك، سماع، سود و زيان، شادباشی، شاهد، شاهدبازی، شباب، شب قدر، شب‌زنده‌داري و سحرخيزي، شجاعت، شخصیت های دینی و تاریخی، شراب، شريعت، شك، شكر، شهادت، شهامت، شهود، شیب، شیخ، شيخ و زاهد، شيطان، صبر، صدق، صلاح و مصلحت، صوفی، صومعه، طالع، طامات، طبيعت، طريقت و مشكلات طريقت، طغيان، طلب، طنز و لطيفه و ريشخند، ظلم، عادت‌گريزي و آشنايي‌زدايي، عاشق، عالم غيب، عبادت، عبودیت، عجب، عدالت، عرفان، عزلت، عشق مذکر، عشق و محبت، عصيان، عفو و رحمت الهي، عقل، علاقه و بي‌علاقگي به شيراز، علم، عنایت الهی، عوام‌فريبي، عهد و پيمان، عیب پوشی، عیب جویی، عيب، عيش و شادباشي، غرور، غفران، غم و درد، غیبت، غير و محرم، غيرت، فرشته، فرقهها، فروتني، فضل، فقر و تنگدستي، فقيه، فلسفه، فلك، فنا، قاضي، قابلیت ذاتی، قبض و بسط، قضا و قدر، قلب، قلندر، قناعت، قیامت، کرامات، کرم، كشف و شهود، كشف و كرامات، كفر، كلام، كمال، كمك، کوشش، كينه، گدايي، گريه، گزاف، گناه، گنوسي‌سيزم، گوشه نشینی، لاف و گزاف (شطح و طامات)، لطف الهی، لطیفه، مادر، محبت، محتسب، محراب، محرم، مدارا، مدام، مدح، مدرسه، مدينهی فاضله، مذاهب ديگر، مذهب، مراد، مربی، مرشد، مرگ، مستي، مسجد، مشکلات طریقت، مصلحت، معاد، معراج، معرفت، معشوق، (عشق مذكر)، ملامت، ملک، مناعت طبع، موسيقي، موضع‌گيري اجتماعي، مهدويت، مهرباني، مهر و مهر پرستی، مودت، مي، میانه روی، میخانه، ميكده، ناامیدی، ناحق، نارضايتي و رضايت، نجوم، نصيحت، نظر حافظ درباره‌ي خود، نظر حافظ در باره ی شعر، نظر و نظربازي، نفس، نماز، نوافلاطوني، نور، نوروز، نيازهاي دنيوي و جسماني، نيك‌رفتاري و حسن‌خلق، نيك‌نامي، نیکوکاری، نيهيليسم، واعظ، واقع‌بيني، واقع گرایی، وحدت وجود، وسعت مشرب، وصال، وفاداري، وقت، وقف، ولايت، وهم و خيال، ویزیون، هبوط، هجران و وصال، هدونیسم، هستی، همت، هنر، هوي و هوس، یأس، یاری، یقین.
حال اگر کسی بخواهد ببیند در چه منابعی دربارهی نظر حافظ در پیوند با جهان دیگر، مطلبی نوشته شده است، کافی است دومین مدخل از فصل اندیشه را که با عنوان «آخرت» آمده است، ببیند. ذیل این مدخل نشانی صفحات ۱۹ کتاب آورده شده است. برای آشنایی بیشتر خوانندگان ، در این بخش تنها به چند مدخل و منابع ذیل آن اشاره می شود:
ذیل مدخل «آفرینش هستی و جهان» نشانی ۳۰ کتاب .
ذیل مدخل «اغتنام فرصت» نشانی ۳۷ کتاب .
ذیل مدخل اندیشهی ایرانی» نشانی ۲۲ کتاب .
ذیل مدخل «اندیشهی خیامی» نشانی ۳۷ کتاب .
ذیل مدخل «پیامبر و اهل بیت» نشانی ۷۲ کتاب .
ذیل مدخل «عقل» نشانی ۵۱ کتاب .
ذیل مدخل «قضا و قدر» نشانی ۳۲ کتاب.
ذیل مدخل «گناه» نشانی ۴۸ کتاب.
فصل «سخن حافظ» بیش از ۳۰۰ صفحه از کتاب را شامل شده است. (از صفحهی ۲۹۱ تا ۶۰۵). در این فصل نیز مدخلهای جالبی دیده میشود، همچون:
ابداع و نوآوری (صفحهی ۲۹۳) با معرفی نشانی ۴۰ کتاب.
ادوارشعری و تاریخچهی سرایش (صفحهی ۲۹۶) با معرفی نشانی ۹۱ کتاب.
انسجام و ارتباط طولی و عمودی (صفحهی ۳۰۳) با معرفی نشانی ۶۰ کتاب.
دخالت در اشعار حافظ (صفحهی ۵۳۲) با معرفی نشانی ۶۵ کتاب.
مدح (صفحهی ۵۷۱) با معرفی نشانی ۵۴ کتاب.
موسیقی و اصطلاحات موسیقی (صفحهی ۵۷۳) با معرفی نشانی ۵۱ کتاب.
و مدخل های دیگر.
در فصل سخن حافظ چندین مدخل مفصل نیز وجود دارد که مدخلهای فرعیتر بسیاری دارد. از جملهی آنها به چهار مورد اشاره می شود:
الف: مدخل «ترکیب و واژه» در۲۱۵صفحه. این مدخل به تنهایی یک کتاب کامل است و مانند بسیاری دیگر از مدخلها، خود از مدخلهای فرعیتر تشکیل شده است (بسامد، تاثیرپذیری و شرح ). به دیگر سخن واژه ها و ترکیبهایی که در کتابهای مورد بررسی، از نظر بسامد و تاثیرپذیری بررسی شدهاند یا این که دربارهی آنها شرح داده شده است، در این بخش فهرست شده اند و منابع مورد نظر در ذیل هر واژه یا ترکیب آمده است . برای نمونه در مدخل فرعی «شرح» و ذیل مدخل فرعیتر «آصف» (درصفحهی ۳۲۹)، نشانی ۲۲ کتاب آمده است. و ذیل «آینهی اسکندر» (درصفحهی ۳۳۲)، نشانی ۲۳ کتاب. و ذیل «پرگار» (درصفحهی ۳۵۳) نشانی ۹ کتاب. و ذیل «جام جم» (درصفحهی ۳۶۶) نشانی ۴۴ کتاب. و ذیل «کاسه گرفتن» (درصفحهی ۴۵۹) نشانی ۱۲ کتاب و ... آمده است.
ب : مدخل «داستانها و شخصیتهای دینی و تاریخی» (از صفحهی ۵۱۱ تا ۵۳۱). این مدخل نیز از مدخلهای فرعیتر بسیار تشکیل شده است که در ذیل هر یک، نشانی منابع گوناگون آمده است. تنها به چند نمونه اشاره میشود:
ذیل مدخل «آدم» نشانی ۳۸ کتاب آمده است.
ذیل مدخل «اسکندر» نشانی ۴۴ کتاب آمده است.
ذیل مدخل «خضر» نشانی ۴۸ کتاب آمده است.
ذیل مدخل «سلیمان» نشانی ۶۸ کتاب آمده است.
ذیل مدخل «قارون» نشانی ۳۹ کتاب آمده است.
ذیل مدخل «مجنون» نشانی ۲۱ کتاب آمده است.
و موارد دیگر.
ج: مدخل «ماخذ اندیشه و بیان». این مدخل نیز شامل مدخلهای فرعیتر بسیار است (۱۷۷ مدخل). ذیل این مدخلها نیز همچون مدخلهای دیگر، نشانی منابع مختلف آمده است. این بدان معناست که اگر کسی بخواهد دربارهی مآخذ اندیشه و سخن حافظ در کتابهای نوشته شده جست و جو کند، کافی است به این بخش از کتاب «راهنمای موضوعی حافظ شناسی» مراجعه کند. به عنوان مثال اگر کسی بخواهد ببیند در چه کتابهایی در مورد تاثیرپذیری حافظ از اندیشههای زردشتی صحبت به میان آمده است میتواند به مدخل «آیین زردشتی»(درصفحهی۵۵۱) کتاب مراجعه کند. در ذیل این مدخل نشانی ۱۷ کتاب را خواهد یافت و چنانچه بخواهد در مورد تاثیرپذیری حافظ از خاقانی جست و جو کند میتواند به مدخل «خاقانی شروانی» (درصفحهی ۵۵۵ ) مراجعه کند و ذیل این مدخل نشانی ۳۶ کتاب را بیابد و نیز دیگرانی چون خواجوی کرمانی (صفحهی ۵۵۶)، خیام نیشابوری (صفحهی ۵۵۷)، سعدی (صفحهی ۵۵۹)، عطار نیشابوری (صفحهی ۵۶۳)، ابوالعلا معری (صفحهی ۵۶۸)، نصرالله منشی (صفحهی ۵۶۹)، نظامی گنجوی (صفحهی ۵۷۰ ) و....
د: مدخل «نسخ خطی» در ۲۶ صفحه (از صفحهی ۵۷۴ تا ۶۰۰). ذیل این مدخل نیز نسخه های مختلف خطی که در کتابهای بررسی شده، مورد توجه بودهاند فهرست شدهاند و ذیل هر کدام از آن ها همچون مدخلهای دیگر نشانی کتابها نوشته شده است.
یکی از مدخلهای فصل «سخن حافظ»، تاثیرگذاری حافظ است. که ذیل این مدخل نیز نام افراد بسیاری ( داخلی و خارجی، گذشته و معاصر، شاعر و نویسنده و... ) در جایگاه مدخلهای فرعیتر آمده است؛ از آن جمله میتوان به افراد زیر اشاره کرد:
هرمان اته، طالب آملی، امرسون، تاگور، صائب، عرفی، گوته، نشاط، نیچه، ویکتورهوگو و...
فصل پایانی جلد اول کتاب «راهنمای موضوعی حافظ شناسی»، با عنوان «موارد دیگر» نامگذاری شده است. در این فصل نیز مدخلهای شایستهی توجه فراوان است؛ این مدخلها عبارتند از:
آثار هنري در پيوند با حافظ، انتقاد از حافظ، اوضاع اجتماعي - سياسي عصر حافظ، (آيين، رسوم و سنن جنگها،خانقاهها، دين و مذهب، زاهدان، زاهدنمايان، شيراز عصر حافظ، صوفيان، صوفي‌نمايان و فرق تصوف، فرمانروايان، كلوها، موارد كلي)، بناي حافظيه(آثار هنري، اجزاي بنا، تأثيرگذاران در بناي حافظيه، تصويرهاي آرامگاه، سنگ قبر، قبور در آرامگاه، معماري، منابع معرفي آرامگاه)، پیشنهادهايي درباره‌ي مطالعات و تحقيقات حافظ‌پژوهي در آينده، تأثير حافظپژوهان، نسخ چاپي قدیمی، ترجمه و تحقيقات حافظ‌شناسي خارج از ايران، راه شناخت حافظ، نظرات متناقض درباره‌ي حافظ.
یکی از مدخلهای مفصل این فصل مدخل «اوضاع اجتماعی – سیاسی عصر حافظ» است. این مدخل هم به مدخلهای فرعیتر (آیین و رسوم، جنگها، خانقاهها، دین و مذهب، زاهدان و زاهد نمایان، شیراز عصر حافظ و فرمانروایان و... تقسیم شده و بعضی از آنها، همچون مدخل فرمانروایان، خود از زیر مدخلهای دیگر تشکیل شده است .
مدخل جالب و مفصل دیگر این فصل که باز خود در حکم یک کتاب مستقل است، مدخل «تاثیر حافظپژوهان» است که در ۱۱۲صفحه سامان یافته است. در این فصل هر یک از حافظ پژوهان که اثری پدید آوردهاند و در کتابهای بررسی شده، تاثیر نهادهاند به ترتیب الفبایی و در مدخلهای جداگانه فهرست شدهاند و ذیل هر کدام از آنها نشانی کتابها (به همان شیوهی مرسوم کتاب) نوشته شده است. در این بخش وقتی به ترتیب الفبایی به نام «خرمشاهی، بهاء الدین» میرسیم(صفحهی ۶۸۸) میبینیم آثار خرمشاهی جداگانه مدخل شدهاند و ذیل هر مدخل نشانی کتابها آمده است. که اگر بخواهیم مجموع آنها را محاسبه کنیم به عدد ۱۴۸ میرسیم ، به سخن دیگر در این قسمت متوجه می شویم که در ۱۴۸ کتاب از کتابهای بررسیشده در این پژوهش، نوشتههای بهاء الدین خرمشاهی تاثیر گذاشته است. به تعبیر دیگر بخشهایی از کتابهای حافظپژوهانه به نقل، نقد یا استناد به آثار خرمشاهی است.
جلد دوم کتاب راهنمای موضوعی حافظ شناسی در حجمی حدود ۱۲۰۰ صفحه به «سرودههای بررسیشده یا مورد استناد» اختصاص یافته است. در این جلد از کتاب سرودههایی از حافظ که در کتابهای مورد نظر بررسی شدهاند در ۹ بخش دسته بندی شدهاند(بیت، ترکیب بند و ترجیع بند، رباعی، غزل، قصیده، قطعه، مثنوی، مخمس و مصراع) و به هر یک مدخلی اختصاص داده شده است. هر یک از این مدخلهای ۹ گانه نیز دارای مدخلهای فرعیتر هستند (اختلاف نسخه، استقبال، انتساب به حافظ، تاثیرپذیری و تاثیرگذاری، تضمین، سرچشمهی الهام و عامل سرایش، شرح، همانندی و نظیره گویی). در ذیل هر یک از این مدخلها ابیات مورد نظر به ترتیب الفبایی فهرست شده اند و نشانی کتابها در زیر هر کدام از آنها آمده است. برای نمونه اگر کسی بخواهد دربارهی بیت مشهور (به شعر حافظ شیراز میرقصند و مینازند/ سیهچشمان کشمیری و ترکان سمرقندی) تحقیق کند در صفحهی ۸۰۴، ستون دوم ، ذیل همین بیت نشانی ۸ کتاب را میبیند که در پیوند با «اختلاف نسخه» در این بیت توضیح دادهاند. و در صفحهی ۸۹۹، ستون دوم، ذیل همین بیت نشانی یک کتاب را میبیند که دربارهی انتساب این بیت به حافظ بحث کرده است، یا اگر کسی بخواهد ببیند دربارهی معنی یا معانی بیت «ماجرا کم کن و باز آ که مرا مردم چشم / خرقه از سر به درآورد و به شکرانه بسوخت» در چه کتابی سخن رفته است، میتواند به صفحهی ۱۱۹۴ کتاب (در بخش شرح ß بیت) مراجعه کند و ذیل همین بیت، نشانی ۱۸ کتاب را ببیند که بیت «ماجرا کم کن...» را شرح دادهاند. البته این زمانی است که در کتاب مورد نظر بیت یاد شده به صورت مستقل بررسی شده باشد و چنانچه همین بیت در خلال غزل شرح شده باشد در جایی دیگر از کتاب باید جست و جو شود. یعنی در بخش غزل، و ذیل شرح و در صفحهای که مطلع غزلی آمده که بیت یادشده از همان غزل است. مثلا برای بیت یادشده(ماجرا کم کن...) باید به صفحهی ۱۴۸۴مراجعه کرد و ذیل مطلع «سینه از آتش دل درغم جانانه بسوخت» نشانی ۲۱ کتاب را دید. و همین روش استفاده از این بخش کتاب را دشوار کرده است ،کاش این بخش به روشی سامان یافته بود که مراجعه کننده را آسانتر به مقصود میرساند .
در هر حال حجم اطلاعات موجود در این جلد از کتاب و تنوع مدخلها و نشانیها، سرسامآور است و اندکی درنگ درصفحات این کتاب، تعجب آدمی را از حوصله و همت نگارندهی آن برمیانگیزد. ای کاش هر چه سریعتر متن کامپیوتری این کتاب نیز در اختیار مردم کشور قرار می گرفت تا جست و جو در این اثر عظیم را برای حافظپژوهان آسانتر کند. آنچه مربوط به پژوهشگر پرحوصله و نگارندهی سختکوش این کتاب می شود، به کمال انجام گرفته است و از این به بعد متخصصان کامپیوترند که باید در کنار متن کاغذی کتاب، نرم افزار کامپیوتری آن را نیز با قابلیتهای مختلف تهیه و با حفظ حقوق مولف به بازار عرضه نمایند .
یکی از اقدامات ارزشمند در این کتاب ایجاد ارجاعات گوناگون است. با توجه به این که این کتاب یک مرجع بنیادی و یک فرهنگ موضوعی است، وجود ارجاعات مختلف، کمک شایانی به مراجعه کننده میکند. برای نمونه تنها اگر به صفحههای نخستین فصل «اندیشهی حافظ» نگاه کنیم، مدخلهای مختلف میبینیم که مراجعه کننده را به مدخلهای دیگر ارجاع میدهند، از جملهی آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آداب ß آیین، رسوم و سنن
آب حیاتß جاودانگی
آرمان ß مدینهی فاضله
آزار ß ظلم و ستم
آمرزیدگی ßعفو و رحمت الهی
استمداد ß کمک و یاری
الهاد ß اتهام
اندوه ß غم و درد
بخشش ß سخاوت
تزویر ß ریا
سخن آخر
با این معرفی عمیق و پرمثال و پرمدخل، امیدواریم ساختار این مرجع مشکلگشا و ارزشمند، به دست مخاطبان آمده باشد. حال باید دید مخاطبان این کتاب چه کسانی هستند؟ پاسخ این است که حافظپژوهان/حافظشناسان. زیرا این کتاب مستقیما به محتویات دیوان حافظ ارجاع نمیدهد. این کتاب، مختویات ۲۳۰ کتاب حافظپژوهانه را ذیل چهار مدخل اصلی (زندگینامه، اندیشهی حافظ، سخن حافظ و موارد دیگر) با تقطیع ریزتر و الفبایی عرضه میدارد و آن ۲۳۰ کتاب از ذهن، زبان، زمینه، زمانه و زندگی حافظ، هر یک به نوعی سخن میگویند.